BALIGRÓD

Miasteczko założył w pierwszych latach XVII w. Podkomorzy sanocki Piotr II Bal, w centrum rozległych dóbr Balów obejmujących dorzecze Hoczewki i Solinki. Na obronnym cyplu, otoczonym z trzech stron wodami Hoczewki i potoku Stężnickiego, powstał w latach 1600-1615 niewielki murowany zamek. Herbem Baligrodu była Gozdawa, herb rodowy Balów. Miasto zasłynęło targami winnymi i stało się miejscem zjazdów szlachty sanockiej. Linia Balów z Baligrodu zakończyła się na zmarłej w 1770 r. Salomei z Balów Karsznickiej. Od 1862 r. działała w Baligrodzie szkoła powszechna. W roku 1855 powstał baligrodzki powiat sądowy, w tym samym roku powstał też urząd pocztowy, a od 1876 r. Baligród miał własnego lekarza. W przededniu II wojny światowej Baligród liczył 2366 mieszkańców.10 Września 1939 r. Baligród został zajęty przez oddziały słowackie i niemieckie. Ulokowały się tu okupacyjne władze powiatowe: starostwo, placówka gestapo, policja, Arbeitsamt. Jesienią 1942 r. Niemcy wywieźli z Baligrodu 880 Żydów, których zamordowali w Zasławiu koło Sanoka. W wyniku wojny i powojennych deportacji Baligród utracił mieszkańców narodowości ukraińskiej i żydowskiej (64% ludności). W 1961 r. mieszkało tu zaledwie 987 osób. (Dziś, to miejscowość gminna, gdzie mieszka 1420, a 3354 w całej gminie Baligród).

BYSTRE

Ta leśna osada powstała najprawdopodobniej pod koniec pierwszej połowy XVI wieku. Pierwsza zachowana informacja pochodzi z roku 1552. W tym czasie mieszkał tu kniaź i 9 kmieci. W roku 1821 wybudowano tu cerkiew, którą w roku 1914-1915 spalono. W okresie międzywojennym zamieszkiwało ją około 90 osób. Z dawnych czasów zachował się jedynie cmentarz przy, którym znajdowała się w/w cerkiew. Koło Ośrodka ORW Bystre (mijając most na rzece Jabłonce )- jadąc drogą w kierunku Rabego, przy drodze odnajdziemy tablicę pamiątkową poświęconą jednej z najbardziej nietuzinkowych postaci polskiej literatury – Aleksandra Fredry (historia rodziny związana jest z pobliską miejscowością Rabe, gdzie ówcześni właściciele miejscowości Fredrowie na przełomie XVIII- XIX w. założyli hutę, eksploatując miejscowe złoża rudy żelaza). Dzisiaj Bystre to główny ośrodek turystyki w gminie. Wspaniałe ośrodki wczasowe: „BYSTRE” i „Wisan” z kompleksowo urządzonymi pokojami i domkami campingowymi, basenami, siłowniami, kortem tenisowym, wyciągiem narciarskim, oferują swoje usługi przez cały rok.

ŁUBNE

Nieistniejąca wioska nad lewym dopływem Jabłonki, 4 km na południe od Baligrodu. Nazwa pochodzi od „łubu”, czyli kory. Łubne jest wymienione po raz pierwszy w dokumencie podziału dóbr sporządzonym w 1598 r. W 1921 r. liczyło 14 domów i 88 mieszkańców. Po II wojnie światowej wieś całkowicie zniszczono i wysiedlono. Do dziś są widoczne pozostałości sadów owocowych, które zasadzane były przy zabudowaniach domowych.

CISOWIEC

Pierwsza wzmianka o istnieniu osady pochodzi z roku 1552. Wieś miała wówczas kniazia i 17 gospodarstw, a na jej terenie funkcjonował młyn. Dzisiejsza nazwa wsi pojawiła się w roku 1567. Pierwotnie brzmiała Thisowiecz (1552 r.) i Cisów (1553 r.). W latach dwudziestych XX wieku zamieszkiwały ją w 32 domach 183 osoby, głównie wyznania greckokatolickiego. Po II wojnie wieś wyludniono. Dziś zamieszkuje ją około 50 osób, przede wszystkim rolników i leśników. Na malowniczym wzgórzu, obok leśniczówki na placu cerkiewnym stoi mały kościółek rzymsko katolicki i w pobliżu stary cmentarz greckokatolicki, niedaleko jest też murowana kapliczka.

JABŁONKI

Miejscowość powstała około roku 1498 na prawie wołoskim, jako pierwsza osada głęboko w górach. Pełniła funkcje strategiczne, co potwierdza duże dwułanowe uposażenie kniazie. Od początku swojego istnienia aż do wieku XVIII należała do rodziny Balów. Potem przeszła w ręce Urbańskich i Sołdraczyńskich. W roku 1902 powstała tu drewniana cerkiew, obok cmentarz wojenny z 1914-1915 r. W okresie międzywojennym zamieszkiwało ją około 400 osób. Ładna osada leśna, wybudowana w latach siedemdziesiątych. 27 marca 1947 roku w zasadzce UPA zginął wiceminister obrony narodowej generał Karol Świerczewski. W roku 1967 wybudowano na cześć Świerczewskiego pomnik, a w miejscu śmierci ustawiono pamiątkowy głaz. W pobliżu znajduje się parking i punkt sprzedaży pamiątek. Stąd wiodą piesze szlaki turystyczne. Tutaj działa, zajmujące wysokie miejsca w konkursach, schronisko młodzieżowe na 50 miejsc, z pełnym wyżywieniem, własnym polem namiotowym. Dalej w kierunku Cisnej osada i gospodarstwo rolne PPRol, a obok na wzgórku murowana kapliczka, jedyna pamiątka po dawnych Jabłonkach.

KIELCZAWA

Wieś powstała przed rokiem 1552 na prawie wołoskim, na terenach należących do dóbr Balów, nad potokiem Mchawa, jednym z dopływów Hoczewki. Pierwotna nazwa Kiełczawa, czyli „karuwisko” (co oznacza karczowisko – miejsce po wyciętych drzewach). W 1921 r. wieś liczyła 36 domów i 186 mieszkańców, (175 grekokatolików, 9 wyznania rzymskokatolickiego i 2 mojżeszowego) Po II wojnie światowej wysiedlona. Była tu niegdyś greckokatolicka cerkiew p.w. Św. Michała Archanioła należąca do parafii w Mchawie, wzniesiona w 1837 r., drewniana, trójdzielna na podstawie podmurówki, wszystkie pomieszczenia jednej wysokości. Babiniec wewnętrznie wyodrębniony, wieża konstrukcji słupowo-ramowej, prezbiterium zamknięte prosto. Dach o wspólnej kalenicy, dwuspadowy, którego połacie po bokach ujmują wieżę. Hełm wieży baniasty z pozornymi latarniami, nad nawą sygnaturka również z pozornymi latarniami, nad prezbiterium malutka cebulka (makowiczka). Dach kryty blacha, ściany szalowane pionowo. Cerkiew rozebrano w 1955 r. Zachowały się dwa kute krzyże. Na północny zachód od cerkwi znajdowała się dzwonnica, była to najprawdopodobniej dwukondygnacyjna budowla kamienna na planie kwadratu. Z dawnych czasów zachowały się również dwie murowane kapliczki z XIX wieku i pomnikowe drzewo lipa. Na początku XX wieku wieś zamieszkiwała przede wszystkim ludność wyznania greckokatolickiego. Dziś mieszka tu około 50 osób, w części rodowici mieszkańcy, którzy powrócili po 1956 r.

KOŁONICE

Osada powstała na prawie wołoskim, na terenach należących do rodu Balów, w połowie XIV wieku. Pierwsza zachowana wzmianka o istnieniu osady pochodzi z roku 1522. Wówczas wieś nazywała się Klonicze, co oznaczało rozwidlenie dróg. Znajdowało się w niej wówczas 11 gospodarstw. W roku 1921 wieś zamieszkiwało około 200 osób. W roku 1932 wybudowano nową cerkiew. Po roku 1944 wieś uległa całkowitemu zniszczeniu. Dziś zamieszkuje ją około 120 osób, pracowników leśnych. We wsi znajduje się kościół filialny p.w. Matki Boskiej Królowej Polski, wybudowany na miejscu karczmy i starej kaplicy.

MCHAWA

Nazwa pochodzi od mchów porastających dolinę. Wieś lokowano na prawie wołoskim, na terenach należących do rodu Balów, w roku 1436. W roku 1908 wybudowano cerkiew, którą rozebrano po II wojnie światowej. Na początku wieku XX zamieszkiwały ją 483 osoby, w tym 286 grekokatolików, 166 wyznania rzymskokatolickiego i 31 mojżeszowego. Na terenie wsi działał browar, młyn i cztery karczmy. Z dawnych czasów zachowała się kaplica odpustowa p.w. Przemienienia Pańskiego z roku 1823, w której znajduje się ikona Boga Ojca, która pochodzi z ikonostasu nieistniejącej cerkwi i kaplica grobowa z pierwszej połowy wieku XIX, w której spoczywają członkowie rodzin ówczesnych właścicieli majątku. Po wojnie wysiedlono stąd wszystkich Ukraińców, rozebrano dwór, murowaną cerkiew z 1908 roku. Na wzgórzu, na miejscu starej cerkwi, nowy kościół p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego. Jest tu też gmach nowej szkoły, w której funkcjonuje szkolne schronisko turystyczne. W ostatnim czasie powstaje coraz więcej gospodarstw agroturystycznych, które bardzo gościnnie przyjmują turystów.

NOWOSIÓŁKI

Osada powstała na dobrach Balów jako przysiółek Zahoczewie w wieku XVI, pod nazwą Nowosielce. Zachowane dokumenty z roku 1659 mówią, iż była to samodzielna osada. Na początku XX stulecia zamieszkiwało ją prawie 600 osób większość stanowiła ludność wyznania greckokatolickiego. We wsi kaplica p.w. św. Piotra i Pawła z 1912 r. W latach siedemdziesiątych doszło tu do niecodziennego wydarzenia. Wierni z Nowosiółek bezskutecznie starali się o pozwolenie na budowę nowego kościoła. Kolejne prośby nie przyniosły rezultatu, dlatego postanowiono budować bez zezwolenia. Na terenie przeznaczonym pod budowę kościoła zasadzono kukurydzę, a gdy urosła, pod jej osłoną wykopano fundamenty. Wszystkie elementy drewnianego kościoła były już gotowe. 2 Sierpnia 1975 roku około godziny dziesiątej w nocy na placu budowy zgromadziło się ponad pół tysiąca budowniczych. Kościół rósł z minuty na minutę. Około godziny 7 rano był już prawie gotowy-Kościół filialny p.w. Józefa Oblubieńca NMP. O godzinie dziewiątej przyjechała milicja, nakazując przerwać prace-bezskutecznie. O godzinie jedenastej ksiądz J. Jakubowski odprawił pierwszą mszę świętą w nowym kościele.

RABE

Nazwa pochodzi ponoć od słowa „rjabyj”, czyli pstry. Wieś lokowano na dobrach Balów z Hoczwi w połowie wieku XVI. Na przełomie XVIII i XIX wieku Fredrowie, ówcześni właściciele Rabego, założyli na terenie wsi hutę, eksploatując miejscowe złoża rudy żelaza. W latach dwudziestych XX wieku wieś zamieszkiwało około 300 osób w 47 domach. Istniały wtedy dwa folwarki, trzy tartaki i cerkiew z 1926 r. Po roku 1945 wieś wysiedlono i zniszczono, a do dziś szczątkowo zachował się tylko cmentarz gr. kat. Obecnie znajduje się tu jeden budynek mieszkalny dla pracowników Lasów Państwowych. Na terenie wsi zlokalizowano rezerwat przyrody „Gołoborze”- jest to rumowisko skalne o powierzchni 13,9 ha. W skałach pobliskiego kamieniołomu występują bardzo rzadkie minerały: realgal (arsen czerwony) oraz aurypigment (arsen żółty), w pobliżu kamieniołomu można odnaleźć dwa odwierty wód mineralnych. W roku 1974 Rabe otrzymało statut uzdrowiska. Przed wojną pobliskie źródełko, przy którym wzniesiono kapliczkę (tzw. „Synarewo”), słynęło z cudownej mocy. Miało między innymi leczyć choroby oczu. Obecnie, pomimo dokonanych odwiertów, źródło jest niewykorzystane, chociaż jest to ponoć jedno z trzech źródeł wody arsenowej w Europie. Turysta może pokosztować wody z ujęcia wybudowanego specjalnie w tym celu obok trasy do Mikowa (przy wejściu do rezerwatu „Gołoborze”).

ROZTOKI DOLNE

Wieś powstała przed rokiem 1552 na prawie wołoskim pod nazwą Roztoka. Z dawnych czasów zachowała się drewniana cerkiew filialna p.w. św. Michała Archanioła z roku 1830, obecnie (od 1947 r.) wykorzystywana jako kościół rzymskokatolicki i okalający ją cmentarz gr. kat./ rzym. kat. W roku 1983 przeprowadzono remont odbudowując kruchtę i dwie wieże. Usuwając z wnętrza pozostałości ikonostasu pozostawiono ikonę Matki Bożej z Dzieciątkiem z XVII w. Na chórze znajduje się zabytkowa fisharmonia. Dziś Roztoki zamieszkuje około 120 osób, którzy zajmują się głównie rolnictwem – funkcjonuje też kilka gospodarstw agroturystycznych, które gościnnie przyjmą turystów.

STĘŻNICA

Wieś powstała około roku 1488 na prawie wołoskim, w dobrach należących do rodu Balów z Hoczwi, wtedy zwana Szteheznycza. Na początku wieku XVI Mikołaj II Bal zbudował tu obronny dwór, w którym za zgodą papieża Leona X postawił prywatną murowaną kaplicę. Drugą drewnianą wybudował dla mieszkańców osady, która służyła im do roku 1745. Na początku wieku XVII Piotr II Bal, wnuk Mikołaja II, podkomorzy sanocki, założył na terenach Stężnicy miasto Balówgród, czyli dzisiejszy Baligród. Na początku wieku XX w Stężnicy mieszkało prawie 700 osób, wg spisu z 1921 roku 169 osób podało narodowość polską. Po II wojnie światowej znaczną część mieszkańców wysiedlono do ZSRR. Obecnie mieszkają tu w większości osadnicy. Na terenie wsi zlokalizowano rezerwat przyrody „Olsza kosa w Stężnicy” dla ochrony zielonej olchy karłowatej. Na starym placu cerkiewnym znajduje się komunalny cmentarz gr. kat./rzym. ( z widocznym jeszcze placem po świątyni o kamiennej podmurówce), a poniżej nowy rzymsko katolicki kościółek filialny p.w. Matki Bożej Fatimskiej.

ZAHOCZEWIE

Wieś należy do jednej z najstarszych, lokowanych na dobrach Balów. Powstała jeszcze przed rokiem 1435. Możliwe, że nastąpiło to w wieku XIV, co może potwierdzać fakt, iż w pierwszej pisanej informacji mówi się o dziesiętniku, co jest typowe dla prawa ruskiego. W roku 1463 istniała już cerkiew parafialna. Na początku ubiegłego stulecia wieś zamieszkiwało około 700 osób. W roku 1934 wybudowano nową cerkiew, którą rozebrano pod koniec lat trzydziestych XX wieku, gdzie obecnie znajduje się cmentarz gr. kat./rzym.kat. Działa tu sklep a turysta może zatrzymać się w kwaterach agroturystycznych i domkach wolnostojących.

ŻERDENKA

Wieś wymieniana w dokumentach w 1552 r., lokowana na dobrach Balów z Hoczwi. Inaczej niż inne wsie, nie posiadała własnej cerkwi. Istniejące do dziś na cmentarzu ruiny, to była kaplica wybudowana w 1906 r. Wieś po 1945 r. w większości wysiedlona, dzisiaj zamieszkują ją głównie osadnicy, którzy zajmują się rolnictwem i pracą w lesie.

ŻERNICA NIŻNA

Nieistniejąca wieś nad potokiem Ruchlin, powstała w 1480 roku na prawie wołoskim, początkowa nazwa Szernycza. Dzisiaj w Żernicy Niżnej pozostała tylko kaplica pw. Matki Boskiej Ostrobramskiej gdzie, co roku w ostatni dzień maja, odbywa się nabożeństwo majowe.

ŻERNICA WYŻNA

Nieistniejąca wieś nad potokiem Ruchlin, powstała w 1523 roku na prawie wołoskim. W Żernicy Wyżnej znajduje się wyremontowana cerkw z 1800 r. oraz częściowo zachowany cmentarz greckokatolicki wokół świątyni.

© Urząd Gminy w Baligrodzie 2024